DogruXeber.az: - 2020-ci ilin payızında başlayan İkinci Qarabağ müharibəsi təkcə bu müharibədə iştirak edən Ermənistan və Azərbaycan üçün dönüş nöqtəsi deyil. O, Cənubi Qafqazda siyasi və hərbi qüvvələr balansını dəyişdirdi, Türkiyənin regional güc kimi daha da yüksəlməsinə töhfə verdi, Rusiyanın Zaqafqaziyadakı təsirinin real sərhədlərini, ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələrinin postsovet məkanının bu hissəsində real maraqlarının dərəcəsini müəyyənləşdirdi. Azərbaycanın pilotsuz uçan aparatların və s. döyüş sursatlarının köməyi ilə hava üstünlüyünə nail olması təkcə müharibənin nəticəsini həll edən əsas amillərdən biri deyil, həm də bu miqyasda silahlı münaqişələrdə döyüş sənətinin daha da inkişaf etdirilməsi olub.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə nüfuzlu Moskva Karnegi Mərkəzinin saytında məqalə dərc olunub.

Təhlildə mövzunun davamı olaraq qeyd edilir:

Strateji baxımdan Dağlıq Qarabağda müharibə diqqətli müşahidəçilər üçün gözlənilməz olmadı. Bir neçə il əvvəl Strategiyaların və Texnologiyaların Təhlili Mərkəzi (CAST) “Cənubi Qafqaz. Fırtına gözləyir” adlı kitab nəşr edib. İndi, həqiqətən, 2020-ci ilin sentyabrında fırtına baş verəndən bir il sonra, CAST tədqiqatçıları və dəvət olunmuş həmkarları Ruslan Puxov və vaxtından əvvəl ayrılmış Konstantin Makienkonun redaktoru olduğu yeni kollektiv işdə müharibəyə yekun vurur və onun artıq görünən və potensial nəticələri haqqında düşünürlər. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin 26 illik dondurmadan sonra nə qədər tez və güclü şəkildə bərpa olunduğunu nəzərə alsaq, Dağlıq Qarabağda mövcud vəziyyəti sabit hesab etmək olmaz. Əgər belədirsə, təkcə son müharibənin dərslərini öyrənmək deyil, həm də onun müəyyən etdiyi dinamikanı izləmək lazımdır.

İlk növbədə ondan çıxış etmək lazımdır ki, silahlı münaqişənin nəticələri məğlub olanları şoka salıb, onlara dərin yaralar vurub, lakin qalibləri tam qane etmir. Əgər yaxın gələcəkdə erməni revanşı üçün imkanlar olmasa, o zaman Azərbaycan Dağlıq Qarabağın bütün ərazisi üzərində nəzarəti tam və qəti şəkildə bərpa etməyə çalışacaq. Puxov və Makienkonun öz fəsillərində ətraflı yazdıqları kimi, Rusiya da çətin vəziyyətdə qalıb. Bəzi beynəlxalq analitiklər atəşkəs və Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağda yerləşdirilməsinə dair razılaşmanı Moskvanın qələbəsi adlandırmağa tələsdilər, onun qoşunları indi hər üç dövlətin - Ermənistanın (Gümrüdəki bazası), Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazilərində (Dağlıq Qarabağda) yerləşdiriləcək; həmçinin, Gürcüstanda (yalnız Rusiya Federasiyası və bir sıra digər Abxaziya və Cənubi Osetiya dövlətləri tərəfindən tanınan kontingent daxilində yerləşdirilən sülhməramlılar).

Bu baxış təkcə səthi deyil, həm də mahiyyətcə yanlışdır. Ermənistan, Abxaziya və Cənubi Osetiyadakı Rusiya bazaları ilə bağlı vəziyyəti bir kənara qoyaraq, Rusiyanın sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağda mövcudluğunun şərtiliyini qeyd etmək lazımdır. Rusiya sülhməramlılarının 2020-ci ilin noyabrında razılaşdırılmış 5 illik mandatı, yəni əslində Qarabağ ermənilərinin əlində olan ərazinin Rusiyanın protektoratı kimi müvəqqəti statusu onun uzadılmasına imkan verir, lakin belə uzadılma, əgər olarsa, asan olmayacaq. Bakı artıq müttəfiqi Ankara ilə birlikdə bölgənin Azərbaycanın nəzarətinə tam qaytarılması lehinə Moskvaya təzyiq göstərməyə çalışır.

Beləliklə, regionda mövcud status-kvo ilkin olaraq qeyri-sabitdir. Bu şəraitdə Moskvanın münaqişə zonasında vəziyyətə nəzarət edən arbitr rolunu saxlamaqla, müttəfiq Ermənistanla tərəfdaş Azərbaycan arasında uzunmüddətli balansın saxlanmasında Rusiyanın keçmiş payı real deyil. 1994-cü ildə Moskvanın vasitəçiliyi ilə əldə edilən atəşkəs dörddə bir əsrdən çox davam etdi, lakin sonda yeni müharibənin qarşısını ala bilmədi. Dağlıq Qarabağın xarabalıqları üzərində oxşar bir şeyin yenidən qurulmasına cəhd etmək mənasızdır.

İndiyədək Rusiya rəhbərliyi taktiki səviyyədə manevr etməkdə nisbətən uğurlu olub. İkinci Qarabağ müharibəsində düşmənlər arasında balansı saxlayan Moskva Ermənistanı müttəfiq, Azərbaycanı isə tərəfdaş statusunda saxlayıb. Rusiya Qafqazda türk varlığının reallığını tanıdı, İrəvanla Bakı arasında yeganə vasitəçi kimi öz üzünü qismən saxladı, həmçinin Rusiyanın maraqlarına sadiq qalacaq istənilən Ermənistan rəhbərliyi ilə işləməyə hazır olduğunu bildirdi. Eyni zamanda, Rusiya Dağlıq Qarabağın statusu məsələsini müzakirə etməkdən məharətlə yayınır. Bütün bu manevrlər yaxşıdır, lakin onlar ya ölən müharibə zamanı artıq istifadə olunub, ya da yalnız vaxt qazanmaq üçün vacib olaraq qalır. Bu son hissədə, qaçırmamaq üçün qazandığınız vaxtı izləməlisiniz.

Strateji baxımdan Moskva müharibə edən tərəflər arasında iqtisadi əməkdaşlıq layihələrinin təşviqi, SSRİ-nin dağılmasından sonra parçalanmış regionun daxili birləşməsinin artırılması, şimal-cənub və şərq-qərb xətləri boyunca nəqliyyat və digər kommunikasiyaların inkişafı istiqamətində kurs müəyyən etdi. Rasional nöqteyi-nəzərdən bu düzgün yanaşmadır və daim konkret konkret nəticələr əldə etməklə onu inkişaf etdirməyin mənası var. Bir anda yığılmış müsbət, prinsipcə, vəziyyətin dinamikasını dəyişə bilər. Ərəb-İsrail münaqişəsini aradan qaldırmaq və "yeni Yaxın Şərq" qurmaq üçün vaxtında oxşar bir şey sınandı. Bir çox güclərin, o cümlədən regiondan kənarda olanların maraqlarının toqquşduğu və Gürcüstanla bağlı kifayət qədər uzun müddətdir davam edən münaqişələrin mövcud olduğu Cənubi Qafqazda nəticələrin daha təsirli ola biləcəyini söyləmək üçün xüsusi əsas yoxdur.

Yaxın Şərqə istinad edilməsi təsadüfi deyil. Post-imperiya birliyi kimi postsovet məkanı dağıldıqca, Transqafqaz Rusiyadan getdikcə uzaqlaşır və onun bir hissəsi olmaq perspektivi ilə tədricən Yaxın Şərq regionuna bitişik olur. Bu haqda tanınmış irəvanlı politoloq Aleksandr İskandaryan yaxşı yazıb. ABŞ və Fransanın - onlar Rusiya Federasiyası ilə birlikdə Qarabağ üzrə Minsk Qrupunun həmsədrləri kimi çıxış edirlər - atəşkəsə nail olmaq səylərində zəif iştirakları simptomatikdir. Bu, situasiya diqqət çatışmazlığı deyil. Azərbaycan və Ermənistanda və onların arasında baş verənlərə Amerika və Avropa deyil, Türkiyə, İran və İsrail getdikcə daha çox təsir edir. Bu vəziyyət Rusiya siyasətini postsovet və ya Rusiya-Qərb kontekstində deyil, Transqafqaz qonşularına, daha geniş mənada Yaxın Şərqdə daha adekvat yanaşmalar axtarışına yönəltməlidir.

İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra yaranmış şəraitdə Rusiyanın bütövlükdə Zaqafqaziya regionunda, xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində yeni hədəflər qoymağa ehtiyacı var. Bizim milli maraqlarımızı qorumaq və təbliğ etmək üçün də müvafiq strategiya lazımdır.

Rusiyanın və ATƏT-in Dağlıq Qarabağ üzrə Minsk qrupunun digər həmsədrlərinin uzunmüddətli səyləri birmənalı nəticəyə gətirib çıxarır. Qarabağ münaqişəsinin yekun həllinə hələ də təkcə diplomatiya ilə, hökumətlərarası səviyyədə nail olmaq mümkün deyil. Bu, iki ölkənin geniş elita qruplarının və cəmiyyətlərinin uzlaşmaya doğru real hərəkətini tələb edir ki, bu da yaxın gələcəkdə praktiki olaraq ağlasığmazdır. Məsələnin hərbi yolla həlli var, lakin o, Rusiya sülhməramlıları ilə birbaşa toqquşmanı nəzərdə tutur. Bu, ciddi maneədir, lakin kənardan hərbi dəstək alaraq məsələni öz xeyrinə həll etməyə çalışacaq tərəf üçün çətin ki, tamamilə keçilməz hesab oluna bilər. Beləliklə, Qarabağdakı birinci və ikinci müharibələrlə müqayisədə Rusiyanın payı indi hədsiz dərəcədə artıb. Artıq rus qoşunları azərbaycanlılarla ermənilərin arasında dayanıb. Belə şəraitdə Moskvadan uzaqlaşmaq mümkün olmayacaq və kənardan təzyiq altında oyunu tərk etmək onun üçün böyük reputasiya itkiləri ilə doludur.

Rusiyanın növbəti beş ildə Ermənistan-Azərbaycan istiqamətində strateji hədəfi Qarabağda qarşılıqlı məqbul sülh müqaviləsi əsasında davamlı sülhə nail olmaq deyil, bu, çətin ki, mümkün deyil, regionda üçüncü müharibənin qarşısını almaq ola bilər. Belə bir müharibənin Rusiya üçün 2020-ci il münaqişəsindən qat-qat mənfi nəticələri olacaq. Münaqişə tərəfləri arasında iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrin bərpası və şimal-cənub oxu boyunca logistika əlaqələrinin inkişafı ilə bağlı artıq müəyyən edilmiş xətti Ermənistana, Azərbaycana, eləcə də Ermənistana qarşı fəal siyasətlə birləşdirsək, bu məqsədə nail olmaq mümkündür.

Türkiyə və İran. Burada məqsəd təkcə onları Cənubi Qafqazın əlaqələrinin bərpası işinə cəlb etmək deyil, həm də Rusiyaya təzyiq göstərmələrinin qarşısını almaqdır.

Bu yanaşmanın tərkib hissəsi kimi Rusiyanın Ermənistanla münasibətlərinə yenidən baxmaq və yenidən başlamaq lazımdır. Burada RF siyasətinin məqsədi müttəfiqlik və tərəfdaşlıq münasibətlərini qorumaq ola bilər, lakin tərəflərin maraqlarının praqmatik əsasında. Moskva artıq göstərdi ki, İrəvanın daxili işlərinə qarışmaq fikrində deyil. Gələcəkdə də bu prinsipə əməl edilməlidir. Ermənistanın xarici siyasəti və iqtisadi oriyentasiyası ermənilərin özlərinin işidir, lakin Moskva İrəvana başa salmalıdır ki, bu istiqamətdə istənilən qərar Rusiya ilə münasibətlər üçün konkret nəticələr verəcək. Ermənistanın Aİİ-də iştirakı hər iki tərəf üçün faydalı olmalıdır və tərəfdaşların təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində öhdəlikləri nəinki aydın şəkildə göstərilməli, həm də aydın və açıq şəkildə bəyan edilməlidir.

Türkiyə ilə əlaqələri əsaslı surətdə daha sıx xarakter alan Azərbaycanla da münasibətlərin yenidən qiymətləndirilməsi və tənzimlənməsi tələb olunur. Moskvanın məqsədi Bakı ilə dostluq tərəfdaşlıq münasibətlərini, iqtisadi, mədəni və elmi əlaqələri qoruyub saxlamaq, Azərbaycanın Türkiyənin peykinə çevrilməsinin qarşısını almaq ola bilər. Bununla belə, Moskva ilə yaxşı münasibətlərin onun üçün nə qədər dəyərli olduğunu Bakıya başa salmaq məqsədəuyğundur. İndiki şəraitdə Azərbaycanın çoxvektorlu xarici siyasəti, onun Rusiya ilə Türkiyə arasında balanslaşdırılması mümkün olan maksimumdur.

İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Rusiya strategiyasında Azərbaycan silahlı qüvvələrinin Azərbaycanda uğurlu hücum əməliyyatının hazırlanmasında və keçirilməsində əsas rol oynayan NATO üzvü və iddialı regional güc Türkiyənin Transqafqazda siyasi və hərbi mövcudluğunu nəzərə almalıdır.

Qarabağ. Moskva Türkiyə hərbçilərinin Ağdamda birgə monitorinq mərkəzinin işində iştirakına razılıq verərək, artıq bu mövcudluğu tanıyıb. Eyni zamanda, Türkiyənin Qafqazda daha da hərbi-siyasi ekspansiyasının Rusiyanın təhlükəsizliyi üçün mənfi nəticələri olacaq. Lazım gələrsə, Türkiyənin digər bölgələrdəki mövqelərinin zəifliyinə işarə edərək, dayandırılmalıdır.

Rəqabət və əməkdaşlıq elementlərini birləşdirən Rusiya-Türkiyə münasibətləri getdikcə daha rəqabətli olur, çünki Ankaranın təsiri və ambisiyaları təkcə Osmanlı İmperiyasının tərkibində olan ölkələrə deyil, həm də Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Krım, Abxaziyaya və digər rayonlarda təsir göstərməyə başlayır. Türkiyənin Qarabağ münaqişəsinə uğurlu müdaxiləsi bu təsirin əsasını xeyli genişləndirdi. Türkiyənin Azərbaycan və Türkmənistanla ittifaq yaratmaq cəhdləri artıq Xəzərdə yeni situasiya yaradır. Türkiyə ilə birbaşa toqquşma Rusiyanın maraqlarına uyğun deyil, lakin onun iddialı mövqeyi ilə geri çəkilmək qəbuledilməzdir. Türkiyə istiqaməti tərəfdaşlıq və qarşıdurmanın dialektik əlaqədə olacağı xüsusi strategiyaya layiqdir.

Nəhayət, hərbi səviyyədə mühüm dərslər çıxarılmalıdır. İkinci Qarabağ müharibəsi, CAST kitabının bir çox müəlliflərinin inandırıcı şəkildə yazdığı kimi, hərbi məsələlərdə inqilabın yerli hərbi münaqişələr səviyyəsində özünü necə göstərdiyinin bariz nümunəsi oldu. 1990-cı illərin əvvəllərində Rusiya üçün Dağlıq Qarabağ parçalanmaqda olan Sovet İttifaqının ərazisində uzunmüddətli silahlı münaqişələr silsiləsində ilk həlqə oldu. Bütün bu münaqişələrdə Rusiya Federasiyası əvvəldən bir növ iştirak edirdi. Ona görə də Moskva son Qafqaz müharibəsinin nəticələrinin Ukrayna rəhbərliyinin Donbass və ya Gürcüstanla - Abxaziya və Cənubi Osetiya ilə bağlı düşüncəsinə və mümkün hərəkətlərinə təsirini nəzərə almaya bilməz. Dnestryanıda kiçik rus hərbi kontingenti də xüsusi, coğrafi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdədir. Aydındır ki, bütün bu regionlarda təkcə siyasi deyil, həm də hərbi strategiyanı dəqiqləşdirmək və uyğunlaşdırmaq lazımdır.